Փիլիսոփայությունը հաճախ ընկալում են որպես ստատիկ և գործնական գիտություն, որը կապված չէ արդիականության հետ։ Երբեմն անգամ՝ ոչ որպես գիտություն, այլ դարերի իմաստություն։ Բայց ժամանակը տեղում չի մնում, և փիլիսոփայությունն արդեն վաղուց իրենից ներկայացնում է ոչ միայն կանտյան կրիտիցիզմը (և անգամ ոչ՝ Դերրիդի դեկոնստրուկցիան)։ Փիլիսոփայությունն այսօր հետազոտական նախագծերի ցանց է, որոնք ուղղված են ներկայիս պահը նոր կատեգորիաներով ընկալելուն։ Ժամանակակից փիլիսոփայությունը հավակնոտորեն պնդում է, որ նախկինում փիլիսոփայություն ընդհանրապես չկար, այն միշտ ծանրաբեռնված էր որոշ թերություններով ու աղավաղումներով։
Gisher.news-ը ներկայացնում է նորագույն փիլիսոփայական ուղղությունների ամենակարևոր ինտելեկտուալ միտումները։ Նյութն ընդհանուր պատկերացում է տալիս վերջին տարիների հիմնական տենդենցների մասին․ մութ էկոլոգիա, ակսերացիոնիզմ, կիբերֆեմինիզմ, սպեկուլյատիվ ռեալիզմ, նոր մեդիաների տեսություն։ Ինչո՞վ է այսօր ապրում փիլիսոփայական հանրույթը։
Մութ էկոլոգիա
Պոլինա Խանովա, Մ․Վ․Լոմոնոսովի անվ․Մոսկվայի պետհամալսարանի փիլիսոփայության ֆակուլտետի դասախոս, հետազոտող, թարգմանիչ։
Մութ էկոլոգիան Թիմոտի Մորթոնի նախագիծն է անտրոպոցեն (մարդածին) իրավիճակում մարդու և բնության փոխհարաբերությունները վերանայելու համար, այսինքն, երբ միջավայրի մասին մեր մտածողությունը (և, համապատասխանաբար, այն, ինչ մենք անում ենք դրա հետ) հակադարձ անմիջական ազդեցություն է ունենում այդ միջավայրում մեր գոյության վրա։ Այդ պատճառով մութ էկոլոգիան առաջարկում է խոսել “առանց Բնության էկոլոգիայի” մասին, այսինքն՝ չդիտարկել Բնությունը որպես ինչ որ մի արտաքին բան, և ստեղծել վերաբերմունքի կոնցեպտուալ ապարատ, որը դիտորդին կընկղմի միջավայր՝ վերացնելով խզումը նրանց միջև։ Սա անհրաժեշտ է զանազան “ոչ մարդ”՝ կենդանի և անկենդան էակների, սեփական կենսաբանական տիպի և նույնիսկ ամբողջ մոլորակի հետ հարաբերություններ կառուցելու, և, նախևառաջ, գիտակցելու համար, որ մենք կենսաբանորեն, սոցիալապես, անգամ՝ մտքի կառուցվածքի մակարդակով մշտապես գոյակցում ենք մարդ չհանդիսացող գործոնների հետ, ներթափանցված ենք դրանցից ոմանցով կամ նույնիսկ դրանց բաղկացուցիչ մասն ենք։ Մութ էկոլոգիան միավորում է փիլիսոփայության, էկոլոգիայի, արվեստի, էթիկայի մոտեցումները, որպեզի, կոպիտ ասած՝ դադարեցնենք օգտագործել “ոչ մարդկանց” և սովորենք գոյակցել նրանց հետ։
Կոսմիզմ և տեխնոլոգիական անմահություն
Արսենի Ժիլյաև, արվեստների տեսաբան, նկարիչ, կուրատոր
Ինձ համար, որպես նկարչի՝ կարևոր գաղափարներից մեկը, որով զբաղվում եմ անմահությունն ու հարությունը տեխնոլոգիապես ապահովելու հնարավորության փիլիսոփայական հիմնավորումն է։ Այստեղ իրենց հիմնական ներդրումն են ունեցել XX դարասկզբի մտածողներն, ովքեր ասոցացվում են “ռուսական կոսմիզմի” հետ՝ հայրենական մտքի մի ուղղության, որը միավորել է մարքսիզմի, կենսաբանական էվոլյուցիայի տեսության և կյանքի տեխնոլոգիական վերափոխման, ինչպես նաև քրիստոնեական թեոլոգիայի բավականին հերետիկ (կարդա՝ սեկուլյար) մեկնաբանության որոշ եզրահանգումներ։ Կոսմիզմը հաճախ ենթարկվում է հարձակումների իր լեզվի և արդի մտավոր արտադրության սահմանած նորմերի նկատմամբ մեթոդաբանության անհամարժեքույթյան պատճառով։ Սակայն նմանատիպ գաղափարներ կարելի է հանդիպել Քվենտին Մեյյասուի, փիլիսոփա տեսաբան Մաքքենզի Վարքի, հետհումանիզմի, ակսելեռացիոնիզմի տեսաբանների, տեխնոօպտիմիստների, և, իհարկե՝ Բորիս Գրոյսի մոտ։
Հետմարդկություն
(մարդկային գոյության և արտադրության եղանակներ)
Ալեքսադր Պիսարև, հետազոտող, թարգմանիչ, գիտական խմբագիր։
“Ոչ մարդկայինի” (մանրէներից և պոմպերից մինչև Գեյա) ճակատագրի և նշանակության, մարդուն/գիտությունը/կապիտալը տիեզերական մասշտաբի վերափոխման ուժի վերածելու, ինչպես նաև այս ամենը մտածողության և արվեստի մեջ ներառելու միջոցների փնտրտուքի շուրջ տարվող քննարկումների անփոփոխ և երբեմն՝ ոչ բացահայտ հորիզոն է մնում մարդը, որպես գոյության յուրահատուկ եղանակ։ Խոսքն այն մասին չէ, թե ինչպես հորինել և իրականությանը վերագրել մարդու իդեալը կամ աշխարհն ուսումնասիրել նրա փորձի, գաղափարների կամ լեզվի շրջանակներում։ Միտքը պետք է ընկղմվի աշխարհի մեջ և հետևի մարդուն ամենուր, որ նա ծնվում է, աշխատում, հարաբերվում իրերի, տեխնոլոգիաների և կենդանի օրգանիզմների հետ, ճանաչում է, վայելում, բախվում սեփական անզորության հետ կամ մահանում։ Այսուհետ միտքն ավելի փոքր և դանդաղ է, քան մարդն իր գոյության ամբողջ բազմազանության մեջ, և մարդն ավելի փոքր է և դանդաղ, քան այն գործընթացները, որոնք ձևավորում և խոցում են նրան:
Մարդու՝ անմահ չլինելու գիտակցումը մի կողմից կապված է այն սոցիալական, տնտեսական և գիտական պրակտիկայի ուսումնասիրության հետ, որի մեջ նա ձևավորվում է, մյուս կողմից՝ այն բոլոր օրգանիզմների, ինստիտուտների, իրերի և կառուցվածքների հետ համաբնակության, պայքարի և փոխգործակցության գիտակցման և էթիկայի նոր ձևերի որոնման հետ, որոնց հետ մարդը կիսում է իր կենսամիջավայրը։ Նման պրակտիկաների բազմաքանակությունը նշանակում է որպես “մարդ” գոյություն ունենալու եղանակների բազմաքանակություն, իսկ դրանց փոփոխականությունը՝ “հետմարդկայինի” անվան թախանձալիությունը։
Կիբերգոթիկա
(որպես կապիտալիզմի և դրանում առկա հիմնական տարաձայնությունների փիլիսոփայության մասին խոսելու եղանակ)
Բորիս Կլյուշնիկով, արվեստների տեսաբան, Ռուսաստանի պետական հումանիտար համալսարան կինոյի և ժամանակակից արվեստի ամբիոնի, ԲԱԶԱ ինստիտուտի, Ռոդչենկոյի անվ․դպրոցի դասախոս
Ի՞նչ է կիբերգոթիկան։ Գոթական ասելով, Մարկ Ֆիշերը, հետևելով Դելյոզին, Գուաթարին և Վորրինգերին, հասկանում էր մասնավորապես “մահացածի վերածնունդ” կամ “անօրգանականiի” առկայությունը հենց կյանքի ներսում: Անշուշտ, տեղի են նաև հղումները ռոմանտիկ գոթական գրականությանը․ և Մերի Շելիի ֆրանկենշտեյնը և Մայրինքի Գոլեմը ցույց են տալիս անօրգանականի կենդանացման փորձերը։ Գոթականի այս բոլոր դեպքերում առաջին տեղում է հայտնվում նաև արտաքին վերահսկողության դրդապատճառն, ինչը, Նորբերտ Վինների կարծիքով, կիբերնետիկայի էությունն է։ Անդրադառնալով գոթական պանթեոնին կարելի է տեսնել, որ այն կառուցված է վերահսկողության և անօրգանականի հակասությունների վրա։ Մարկ Ֆիշերն ավելի հեռու է գնում՝ դեպի մտքի քննադատության ոլորտ և Մարքսի “Կապիտալը” դիտարկում է որպես գոթական վեպ՝ հիշելով բանվորի համեմատությունը “կենդանի մեռածի” , իսկ կապիտալիստինը՝ վամպիրի հետ: Գոթիկան դառնում է արդյունաբերական կապիտալիզմում իրականության մասին խոսելու միջոց, այն դառնում է կապիտալիզմի ռեալիզմ:
Կիբերգոթական համատեքստում կարելի է այլ կերպ տեսնել կոսմիզմի (տիեզերականության) թեման, որով շատ արվեստագետներ և տեսաբաններ են զբաղվում: Ստանալով ավելի լայն քաղաքական մեկնաբանումներ, անմահության գաղափարը բոլորի համար հանդիսանում է հենց “կյանքի” դրույք մահվան մռայլ գծի դեմ:
Կիբերգոթականի հասկացություն-մեմը հետաքրքիր է նաև այն պատճառով, որ այն արդի փիլիսոփայության դաշտ է բերում զարգացած գրական քննադատության հնարավորությունները։ Այն թույլ է տալիս տեսնել փիլիսոփայության տարբեր ուղղությունների հարաբերակցությունը որպես գիտական ֆանտաստիկայի (science fiction) և սարսափ ֆանտաստիկայի (horror fiction) միջև վաղուց նշված բախում։ Այս հակադրությունն առաջին անգամ ցցուն է դարձրել գիտական ֆանտաստիկայի մարքսիստական տեսաբան Դարկո Սուվինը: Նա գիտական ֆանտաստիկայի մեթոդը կապել է ճանաչողական (կոգնիտիվ) ինքնաբացառման պրակտիկայի հետ (Ուրսուլա Լե Գուին, Արթուր Քլարկ): մինչդեռ սարսափ ֆանտաստիկայի հիմքում չճանաչված և դիցաբանական էֆեկտն է (Լակրաֆտ)։ Կոորդինատների այս համակարգում “կիբերգոթականն”, անշուշտ, շարունակում է փիլիսոփայության մեջ սարսափ ֆանտաստիկայի գիծը, այս փիլիսոփայությունը ռացիոնալությունը հասցնում է մինչև սահմանագիծ, որից այն կողմ նրա սեփական սարսափն է։
Այնուամենայնիվ, ամենահետաքրքիրն, ինչպես միշտ, կլինի անկյունագծային քայլը, որը կլուծի կենդանիի և մեռյաի միջև գոյություն ունեցող այս սրացվող հակասությունը և կստեղծի մտքի համակարգ, որում այս հակամարտությունը որևէ դեր չի խաղա: Կյանքն ու մահը կդադարեն լինել միմյանց սինգուլյարության կետերը և վերջապես կլքեն արգելքի տրանսցենդենտալ գոտին, որն այդպես լիցքավորում է միտքը և կդառնան ամենօրյա հետկենդանի իրականություն: Բայց ինչպես անել այս անկյունագծային քայլը, մեծ հարց է:
Հարթ գոյաբանություն (օնտոլոգիա)
Ալեքսանդր Վետուշինսկի, Մոսկվայի պետական համալսարանի փլիսոփայության ֆակուտետի դասախոս, Մոսկվայի տեսախաղերի հետազոտական կենտրոնի աշխատակից
Այսօր ամենահետաքրքիրն ու գրավիչը հարթ գոյաբանության գաղափարն է: Սա նոր, չորրորդ տիպի պատասխանն է “Ի՞նչ գոյություն ունի իրականում” հարցին: Երկար ժամանակ ավանդույթում գերակշռում էր այս հարցի երկու առավել ընդհանուր պատասխան. կա՛մ գոյություն ունի իրոք ամեն ինչ ընդգրկող մի բան (այսինքն՝ այն, ինչն ամենից բարձր է, ինչ-որ վերջնական անհասանելի միասնություն), կամ գոյություն ունի այն, ինչն ընկած է համընդհանուր հիմքում (օրինակ՝ Դեմոկրիտի ատոմները, որոնցից կազմվում է տիեզերքը): Այս պատասխանները մինչ օրս գոյություն ունեն:
Առաջինը գերակշռում է աշխարհի կրոնական պատկերներում, ինչպես նաև նյու էյջ ոգով նոր սպիրիտուալիզմի մեջ, երկրորդն իրենից ներկայացնում է աշխարհի դասական գիտական պատկերը: Նման մոտեցումները փիլիսոփայությունը վաղուց կոչել է մետաֆիզիկական, առաջարկելով այդ հարցի պատասխանի երրորդ տիպը. իրականում գոյություն ունի ոչ թե ամեն ինչ ներառող վերին սահման, կամ ամեն ինչի հիմքում ընկած ստորին սահման, այլ գոյություն ունի միայն դրանց մեջտեղը, որի վրա հիմնվում են այդ վերևն ու ներքևը: Այդ մեջտեղն, իհարկե, դարձել է մարդը։ Այսպես, մետաֆիզիկայի փոխարեն եկավ կրիտիկական ավանդույթը: Եվ, չնայած կորելյացիոնիզմն արդեն Նոր ժամանակից դարձավ լռելյայն դիրքորոշում փիլիսոփայության մեջ, նոր գոյաբանությունը փորձեց ցույց տալ, որ ինչ գոյություն ունի հարցի պատասխանի առաջին երեք տիպերի մեջ քիչ չեն ընդհանրությունները։ Դրանք բոլորն ուղղահայացի օնտոլոգիաներ են։ Առաջին երկուսը դիտարկում էին ուղղահայացը որպես կեցության կարևորագույն բնութագիր, երրոդն նախապատվությունը տալիս է միասնական կենտրոնին, որտեղից կառուցվում է այդ ուղղահայացը։ Մինչդեռ հարթ գոյաբանությունը հայտարարում է․ նման կենտրոնները բազմաթիվ են, և մարդը լոկ մեկն է դրանցից։ Իհարկե, բոլոր օբյեկտները տարբեր են (ի վերջո, յուրաքանչյուր օբյեկտ ստեղծում է իր ուղղահայացը), և, այնուամենայնիվ, դրանք հավասար են` հավասար այն չափով, որտեղ գոյություն ունեն։
Հակամարդակենտրոնություն (հակաանտրոպոցենտրիզմ)
Իգոր Չուբարով, փիլիսոփայության դոկտոր, Տյումենի պետական համալսարանի սոցիալական և մարդկային գիտությունների ինստիտուտի տնօրեն
Անցյալ 10 տարիների փիլիսոփայության մեջ առավել հեռանկարային ուղղությունը կարծես թե սպեկուլյատիվ ռեալիստների և արմատական նյութապաշտների ջանքերն են, ովքեր փորձում են դեպի աշխարհ ճանապարհ հարթել մինչ, հետո և բացի “մարդը”, հաղթահարելով այն արտոնյալ կորելյացիան, որն ավանդաբար հաստատվել է մարդու կեցության և իր իսկ՝ մնացած ամբողջ աշխարհի օբկետների հարաբերություններն ընկալելու գիտակցության միջև։
Իհարկե, սա մի շարք դժվարություններ է առաջացնում հիբրիդային օբյեկտների գոյաբանական կարգավիճակի հետ կապված, որոնք նշանավորվել են մարդկային ներխուժմամբ երկրաբանական և բնապահպանական գործընթացներ, լեզվի և նոր ԶԼՄ-ների դերով` իմաստաձևավորման գործընթացում, վերջապես, նշված կորելյացիայից դուրս և բացի ”մարդու” բնույթով:
Մարդաբանական շրջանից դուրս գալը, մարդու մասին մտածելն առանց անտրոպոցենտրիզմի հուշում-հենակների, միաժամանակ չընկնելով նատուրալիստակամ ռեդուկցիոնիզմի և էկստերնալիզմի մեջ գրեթե թեոլոգիական խնդիր է։ Դրա սպեկուլյատիվ բնույթն, իհարկե հիմնավորված է ոչ թե գիտակից օբյեկտի գերգոյությամբ, այլ մտածողության սահմաններով՝ “անմտելի մտքով”, օրինակ, մարդկության տրանսհումանիտար հեռանկարների, արհեստական բանականության զարգացման և այլնի գոյության բացակայությամբ։ Համապատասխանաբար, նոր փիլիսոփայության զարգացման ուղղությունները կապված կլինեն հետմարդկության ընկալման, մեդիայի հնեաբանության և ֆուտուրոլոգիայի, նոր թվային տեխնոլոգիաների և արհետական նեյրոնային ցանցերի խնդիրների, ինչպես նաև նեյրոգիտությունների և կյանքի մասին գիտությունների, “բնական” և հիբրիդային, նատուրկուլտուրական գիությունների մարտահրավերներին պատասխանների հետ։