Ամեն տարի ապրիլի 24-ին աշխարհասփյուռ հայությունը ոգեկոչում է Օսմանյան կայսրությունում 1915 թվականի Հայոց ցեղասպանության զոհերի հիշատակը: 2021 թվականին նշվում է ողբերգության 106-րդ տարելիցը, որի զոհ դարձավ շուրջ 1,5 միլիոն հայ:
Ամեն տարի այս օրը հանրապետության ղեկավարությունը մայրաքաղաքի և հանրապետության մարզերի տասնյակ հազարավոր քաղաքացիների հետ ծաղկեպսակներ և ծաղիկներ է խոնարհում Երևանի Ծիծեռնակաբերդի հուշահամալիրում: Ավանդույթը խախտվեց միայն 2020 թվականին, երբ COVID-19-ի պատճառով երկրում հայտարարված արտակարգ դրության պատճառով բոլոր հասարակական միջոցառումները չեղյալ հայտարարվեցին, իսկ հիշատակի միջոցառումներն անցկացվեցին առցանց:
Այս տարի հուշահամալիր տանող ճանապարհը բաց կլինի քաղաքացիների համար: Միջոցառումներին մասնակցելու համար Հայաստան են ժամանել նաև տարբեր միջազգային պատվիրակություններ:
Ցեղասպանության պատմությունը
1915 թվականին Օսմանյան Թուրքիայում էթնիկ հայերի ֆիզիկական ոչնչացումը 20-րդ դարի առաջին ցեղասպանությունն է: Ապրիլի 24-ը համարվում է հայ ժողովրդի ոչնչացմանն ուղղված ծրագրված հանցագործության զոհերի հիշատակը խորհրդանշող օր:
1915թ․ հենց այդ օրը Կոնստանդնուպոլսում (Ստամբուլ) ձերբակալվեցին և հետագայում սպանվեցին հայ մտավորականության շուրջ հազար ներկայացուցիչ` գիտնականներ, գրողներ, նկարիչներ, ուսուցիչներ, բժիշկներ, հրապարակախոսներ, հոգևորականներ, հասարակական գործիչներ:
Հայկական հարցի «վերջնական լուծման» երկրորդ փուլը շուրջ 300 հազար հայերի զորակոչումն էր թուրքական բանակ, ովքեր հետագայում զինաթափվեցին և սպանվեցին իրենց իսկ թուրք ծառայակիցների կողմից:
Ցեղասպանության երրորդ փուլը նշանավորվեց կոտորածներով, տեղահանություններով և կանանց, երեխաների ու տարեցների «մահվան երթերով» դեպի Սիրիայի անապատ: Տեղահանության ընթացքում հարյուր հազարավոր մարդիկ սպանվեցին թուրք զինվորների, ժանդարմների և քրդական խմբավորումների կողմից: Մնացածները մահացան սովից ու համաճարակներից: Հազարավոր կանայք և երեխաներ ենթարկվեցին բռնության, տասնյակ հազարներ բռնի մահմեդականացվեցին:
Առաջին համաշխարհային պատերազմի նախօրեին Օսմանյան կայսրությունում ապրում էր երկու միլիոն հայ: 1915-1923 թվականների ընթացքում շուրջ մեկուկես միլիոնը բնաջնջվեց։ Մնացած կես միլիոն հայերը ցրվեցին աշխարհով մեկ:
Բայց հայերի նպատակային բնաջնջման պատմությունը չի սահմանափակվում միայն Ցեղասպանության ժամանակաշրջանով: 1877-1878 թվականների ռուս-թուրքական պատերազմից հետո Օսմանյան կայսրության լծից ազատագրվեցին բալկանյան երկրների քրիստոնյա ժողովուրդները: 1912 թ.-ին Օսմանյան կայսրությունը զրկվեց Եվրոպայում իր գրեթե բոլոր տիրույթներից, բացի Ստամբուլից և դրա մերձակայքից։ Այս ամենի արդյունքում՝ կայսրության լծի տակ մնացած ամենաբազմաքանակ քրիստոնյա ժողովուրդը Արևմտյան Հայաստանի հայերն էին։
Տարածքի ասիական մասում իր իշխանության պահպանման նպատակով կայսրության կառավարությունը իր առջև պանթուրքական պետություն ստեղծելուն խոչընդոտող արևմտյան հայերի ուծացման կամ ոչնչացման խնդիր դրեց։
Պատմական հայրենիքում հայերի ոչնչացման պլանային քաղաքականությունը սկսվել էր 19-րդ դարի 90-ականներից և հասել է իր գագաթնակետին Առաջին համաշխարհային պատերազմի տարիներին:
Ցեղասպանության անմիջական կազմակերպիչը Երիտթուրքական «Միաբանություն և առաջադիմություն» կուսակցությունն էր, որին աջակցում էր Առաջին համաշխարհային պատերազմում Օսմանյան կայսրության դաշնակից կայսերական Գերմանիայի կառավարությունը: Հանցագործության կազմակերպիչներին հաջողվեց խուսափել պատժից, բայց հայ հայրենասերները աշխարհի տարբեր անկյուններում գտան ու ոչնչացրին երիտթուրքերի պարագլուխներին:
Ցեղասպանության տարիներին հաջակցության հայ ժողովրդին իրենց ձայնն են բարձրացրել համաշխարհային մտավոր էլիտայի լավագույն ներկայացուցիչները՝ Անատոլ Ֆրանսը, Ֆրանց Վերֆելը, Վալերի Բրյուսովը, Մաքսիմ Գորկին, Ֆրիտյոֆ Նանսենը և շատ ուրիշներ:
Միջազգային ճանաչում
Հայերի ոչնչացումն առաջին անգամ արժանացավ միջազգային արձագանքի Ռուսաստանի, Ֆրանսիայի և Մեծ Բրիտանիայի համատեղ հայտարարության մեջ (1915թ.–ի մայիս), որտեղ հայ ժողովրդի նկատմամբ իրականացվող վայրագությունները բնորոշվեցին որպես «նոր հանցագործություններ մարդկության և քաղաքակրթության նկատմամբ»։
Գերտերությունները զգուշացրեցին Թուրքիային այդ հանցագործության համար նախատեսվող պատասխանատվության համար։ Հայերի հետ կապված իրավիճակի մասին որոշումներ են ընդունվել ԱՄՆ Սենատի կողմից 1916, 1919, 1920թթ.–ին։
1915թ.–ի սահմռկեցուցիչ ողբերգությունը ճանաչող և դատապարտող աշխարհում առաջին հատուկ դեկրետն ընդունել է Ուրուգվայի խորհրդարանը (1965 թ. ապրիլի 20): Հետագայում Հայոց ցեղասպանության մասին օրենքներ, հրամանագրեր և որոշումներ ընդունեցին Եվրոպական խորհրդարանը, Ռուսաստանի Պետդուման, այլ երկրների խորհրդարաններ, մասնավորապես՝ Չիլին, Ավստրիան, Կիպրոսը, Արգենտինան, Կանադան, Հունաստանը, Լիբանանը, Բելգիան, Ֆրանսիան, Շվեդիան, Սլովակիան, Նիդերլանդները, Լեհաստանը, Գերմանիան, Վենեսուելան, Լիտվան, ինչպես նաև Վատիկանը։
Շատ երկրներ մինչ օրս շարունակում են Հայոց ցեղասպանությունը դատապարտող, ինչպես նաև ժխտումը քրեականացնող բանաձևեր ընդունել։ 2015թ.–ին` Ցեղասպանության 100–րդ տարելիցի նախաշեմին, սկսվեց ճանաչման նոր ալիք։ Համապատասխան հայտարարությամբ հանդես եկան Չիլիի և Ավստրիայի խորհրդարանները,, Գերմանիայի նախագահը կատարվածն անվանեց Ցեղասպանություն:
Այնուհանդերձ, Օսմանյան կայսրության իրավահաջորդը՝ ժամանակակից Թուրքիան, հերքում է Ցեղասպանության փաստը՝ սուր արձագանքելով այդ հանցագործության միջազգային ճանաչման և դատապարտման գործընթացին, օգտագործելով դիվանագիտական ճնշման մեթոդներ խորհրդարանների և երկրների նկատմամբ: Նման ճնշման թիրախ է ԱՄՆ-ն, որը դեռ չի ճանաչել և դատապարտել Ցեղասպանությունը պետական մակարդակով՝ վախենալով այս քայլով փչացնել հարաբերություններն իր ռազմավարական դաշնակից Անկարայի հետ:
ԱՄՆ նախագահներն ավանդաբար ապրիլի 24–ին դիմում են հայ ժողովրդին` կարեկցանքի և աջակցության խոսքով։ Սակայն նրանց ելույթներում «ցեղասպանություն» եզրույթը փոխարինվում է «սպանդ», «ջարդեր», «մեծ ողբերգություն», «Մեծ եղեռն» ձևակերպումներով։
Մինչդեռ, 2020-ին էր, որ զգալի փոփոխություններ տեղի ունեցան Միացյալ Նահանգների կողմից Հայոց ցեղասպանության ճանաչման հարցում. պատմության մեջ առաջին անգամ ԱՄՆ Կոնգրեսի երկու պալատները բանաձևեր ընդունեցին Օսմանյան կայսրությունում Հայոց ցեղասպանության վերաբերյալ:
Կճանաչի արդյո՞ք Բայդենը
Ավանդաբար ապրիլի 24-ի նախօրեին լրատվամիջոցներում հսկայական բանավեճ է ծավալվում հարցի շուրջ, կկոչի արդյո՞ք ԱՄՆ նախագահը 1915-ի իրադարձությունները ցեղասպանություն, թե ոչ: Այս տարի ամերիկյան խոշորագույն The New York Times-ը և Wall Street Journal- ը հայտնում են ԱՄՆ նախագահ Ջո Բայդենի `ոչ միայն «ցեղասպանություն» եզրույթն օգտագործելու, այլև Հայոց ցեղասպանությունը պաշտոնապես ճանաչելու մտադրության մասին:
Տասնամյակներ շարունակ ԱՄՆ նախագահներն ամեն տարի, ապրիլի 24-ին` Օսմանյան կայսրությունում Հայոց ցեղասպանության ավելի քան 1,5 միլիոն հայ զոհերի հիշատակի օրը, հանդես են գալիս ավանդական հայտարարությամբ, բայց հայերի կոտորածը չեն անվանում «ցեղասպանություն» (genocide): Միայն Բարաք Օբաման է (որի վարչակազմում Բայդենը փոխնախագահ էր) օգտագործել «Մեծ Եղեռն» արտահայտությունը (հայերեն ՝ մեծ ցեղասպանություն):
Լրատվամիջոցների հաղորդմամբ, վարչակազմում ընթացող քննարկումներին լավատեղյակ ԱՄՆ պաշտոնական ներկայացուցիչն ասել է, որ Բայդենը որոշել է (Հայոց ցեղասպանության վերաբերյալ) հայտարարություն անել, իսկ կառավարության այլ ներկայացուցիչները և օտարերկրյա դեսպանություններից աղբյուրները շատ հավանական են անվանել նման քայլը։
«Օսմանյան կայսրությունում մոտ 1,5 միլիոն խաղաղ հայերի սպանությունից ավելի քան մեկ դար անց նախագահ Բայդենը պատրաստվում է այդ վայրագությունները Ցեղասպանության ակտ հայտարարել: Այս քայլը ազդակ կլինի, որ ԱՄՆ հավատարմությունը մարդու իրավունքներին գերակշռում է Թուրքիայի հետ հարաբերությունների վատթարացման ռիսկն», - ասված է թերթի հրապարակման մեջ:
Այս դեպքում Բայդենը փաստորեն կդառնա 1915 թ. Հայոց ցեղասպանությունը ճանաչած ԱՄՆ առաջին նախագահը։ Միևնույն ժամանակ, NYT-ը հիշեցնում է, որ 1981 թվականին Ռոնալդ Ռեյգանը Հոլոքոստի վերաբերյալ իր գրավոր հայտարարության մեջ հիշատակել էր Հայոց ցեղասպանությունը:
Հայոց ցեղասպանությունը պաշտոնապես ճանաչելու դեպքում Ջո Բայդենը կկատարի արմատական քայլ, որը ԱՄՆ ոչ մի նախագահ չհամարձակվեց անել՝ խուսափելով ՆԱՏՕ-ի արևելյան թևի առանցքային դաշնակից Թուրքիայի հետ կոնֆլիկտից: Թուրքիան կտրականապես դեմ է մեկ դար առաջ տեղի ունեցած իրադարձությունների «ցեղասպանություն» տերմինով բնորոշելուն, պահանջում է միջազգային հետաքննություն և այս ծայրաստիճան ցավոտ հարցի վերաբերյալ դիրքորոշումը համարում է լակմուսի թերթիկ՝ որոշելու իր վերաբերմունքն այս կամ այն օտարերկրյա պետության նկատմամբ։
Ինտրիգն ու Անկարայի վրդովմունքը
Ինտրիգ պահելով՝ Սպիտակ տան խոսնակ Ջեն Փսակին ոչ հերքել, ոչ էլ հաստատել է լրատվամիջոցների հաղորդագրություններն՝ առաջարկելով սպասել շաբաթ օրը կայանալիք ելույթին, որի շուրջ արդեն ծավալվել է դիվանագիտական պատերազմ:
Այսպես, Թուրքիայի արտգործնախարար Մեվլութ Չավուշօղլուն Haberturk հեռուստաալիքին տված հարցազրույցում նախազգուշացրեց Վաշինգտոնին չգնալ նման քայլի՝ մատնանշելով, որ դա կվնասի ԱՄՆ-Թուրքիա հարաբերություններին: ԱՄՆ-ում Ադրբեջանի դեսպան Էլին Սուլեյմանովը նախազգուշացրեց, որ Վաշինգտոնի կողմից Հայոց ցեղասպանության ճանաչումը «չի նպաստի Հայաստանի և Թուրքիայի հարաբերությունների կարգավորմանը» և երկու երկրների միջև սահմանի բացմանը, որը մնում է փակ, բայց կարող է ապաշրջափակվել, հաշվի առնելով ղարաբաղյան պատերազմի արդյունքները: Ավելի վաղ նման հավանականության մասին խոսել էր նաև Թուրքիայի նախագահ Ռեջեփ Թայիփ Էրդողանը: Միևնույն ժամանակ, Էրդողանն արդեն հայտարարել է, որ Թուրքիան շարունակելու է պաշտպանել իր դիրքորոշումն Օսմանյան կայսրությունում Հայոց ցեղասպանության հարցում:
Ընդհակառակը, ԱՄՆ-ում ՀՀ դեսպան Վարուժան Ներսեսյանը հույս հայտնեց, որ Ջո Բայդենը կկատարի իր նախընտրական խոստումը: Ամերիկայի Հայ դատի հանձնախմբի գործադիր տնօրեն Արամ Ամբարյանն էլ ավելի հեռուն գնաց՝ հորդորելով Ջո Բայդենին մեծացնել ամերիկյան աջակցության ծավալները Հայաստանին, որը նա անվանել է «դեպի ծով ելք չունեցող, շրջափակված, ցեղասպանությունը վերապրած և Անկարայի ու Բաքվի՝ իրենց հանցագործությունները շարունակելու չդադարող փորձերի հետ բախված» պետություն:
ՄԱԿ-ի Գլխավոր քարտուղարի պաշտոնական ներկայացուցիչ Ստեֆան Դյուժարիկը, մեկնաբանելով 20-րդ դարի սկզբին Օսմանյան կայսրությունում Հայոց ցեղասպանությունը պաշտոնապես ճանաչելու ԱՄՆ-ի ծրագրերը, հայտարարեց, որ ըստ ՄԱԿ-ի դիրքորոշման՝ ցեղասպանության փաստը պետք է որոշի համապատասխան դատական ատյանը։ «Ցեղասպանության փաստը պետք է որոշի համապատասխան դատական ատյանը, եթե խոսենք ՄԱԿ-ի դիրքորոշման մասին», - ասել է նա: Դյուժարիկը նշել է, որ չի մեկնաբանի և չի գնահատի 20-րդ դարի սկզբին Օսմանյան կայսրությունում տեղի ունեցած իրադարձությունները, քանի որ դրանք տեղի են ունեցել նախքան համաշխարհային կազմակերպության ստեղծումը:
Ավանդական երթ ջահերով և եկեղեցիների զանգերի ղողանջ
Ավանդաբար, Հայոց ցեղասպանության զոհերի հիշատակին նվիրված միջոցառումները մեկնարկեցին Երևանում նախօրեին, ապրիլի 23-ին ՀՅԴ «Դաշնակցության» երիտասարդական թևի կողմից կազմակերպված ջահերի երթով։ Երթի մասնակիցները վառվող ջահերով անցան քաղաքի փողոցներով և բարձրացան Ծիծեռնակաբերդի հուշահամալիր:
Բացի այդ, Ամենայն Հայոց կաթողիկոս Գարեգին երկրորդի տնօրինությամբ ապրիլի 23-ին հնչեցին Հայոց եկեղեցու բոլոր տաճարների զանգերը՝ ի ոգեկոչումն Հայոց Ցեղասպանության սուրբ նահատակների հիշատակի։
«Հիշատակի եռերգություն»
Այս տարի Հայաստանում նախապատրաստվել է «Հիշատակի եռերգություն» խորագրով միջոցառումների և ելույթների հատուկ ծրագիր։ Ծրագրի մեկնարկը տրվեց ապրիլի 23-ին՝ ժամը 23:00-ին, երբ Հայոց ցեղասպանության Ծիծեռնակաբերդի հուշահամալիրում կատարվեց Ջ. Վերդիի «Ռեքվիեմ»-ը: Այն կատարեցին Հայաստանի ազգային ֆիլհարմոնիկ նվագախումբը և Հայաստանի պետական ակադեմիական երգչախումբը Էդուարդ Թոփչյանի ղեկավարությամբ։
Ապրիլի 23-ի լույս 24-ի գիշերը՝ ժամը 24:00-ին, Կոմիտասի անվան կամերային երաժշտության տանը Հայաստանի պետական կամերային նվագախումբը և «Հովեր» պետական կամերային երգչախումբը ներկայացրեցին Մոցարտի Ռեքվիեմը: Դիրիժոր՝ Ալեքսանդր Իրիդյան։
Ապրիլի 24-ին՝ ժամը 19:15-ին, Կ. Դեմիրճյանի անվան մարզահամերգային համալիրում Տիգրան Մանսուրյանի «Ռեքվիեմ»-ով հանդես կգան Հայաստանի պետական սիմֆոնիկ նվագախումբը, Հայաստանի պետական կամերային երգչախումբը և Երևանի պետական կամերային երգչախումբը, որը կղեկավարի դիրիժոր Ռոբերտ Մլքեյանը: Այս միջոցառմանը նախատեսվում է դիվանագիտական պատվիրակությունների մասնակցությունը: Համերգը կլինի ՀՀ վարչապետ Նիկոլ Փաշինյանի հովանու ներքո:
«Հիշատակի եռերգությունը» կավարտվի ապրիլի 24-ին ՝ ժամը 19:15-ին. կհնչի Տիգրան Մանսուրյանի «Ռեքվիեմը»: Կարեն Դեմիրճյանի անվան մարզահամերգային համալիրում այն կկատարեն Հայաստանի պետական սիմֆոնիկ նվագախումբը, Հայաստանի պետական կամերային երգչախումբը և Երևանի պետական կամերային երգչախումբը:
Ցուցահանդեսներ և ցուցադրություններ
Հիշատակի միջոցառումների մասնակիցները նաև կկարողանան այցելել այս իրադարձություններին նվիրված ցուցահանդեսներ և ցուցադրություններ։ Մասնավորապես, ապրիլի 21-ին Հայոց ցեղասպանության թանգարան-ինստիտուտում բացվել է «Հայոց ցեղասպանությունը վերապրած ընտանիքների հետքերով» ցուցահանդեսը: Այն կգործի մինչև սեպտեմբերի 10-ը:
Բացի այդ, ապրիլի 24-ին ՀՀ արտգործնախարարությունը Երևանի քաղաքապետարանի նախասրահում կազմակերպել է «Վտանգված ժառանգություն» խորագրով ցուցահանդես` նվիրված Արցախում մշակութային, պատմական և կրոնական հուշարձանների և արվեստի այլ օբյեկտների պահպանման խնդրին: Ցուցահանդեսում ներկայացված են 100-ից ավելի լուսանկարներ, գրքեր` տպագրված ու մանրանկարազարդված Շուշիում, ձեռագործ կոթողներ` գորգեր, կարպետներ։ Ցուցահանդեսի պաշտոնական բացումը տեղի կունենա ապրիլի 24-ին` օտարերկրյա պատվիրակությունների մասնակցությամբ. Ցուցահանդեսը բաց կլինի այցելությունների համար ապրիլի 25-ից մայիսի 2-ը:
Երթ դեպի հուշահամալիր
Ապրիլի 24-ին` Հայոց ցեղասպանության զոհերի հիշատակի օրը, Ծիծեռնակաբերդի հուշահամալիր այցելելու սահմանափակումներ չեն լինի: Միակ բացառությունը կլինի ժամը 9:00-ից 10:00-ն ընկած ժամանակահատվածը, երբ պաշտոնական պատվիրակությունների այցերի պատճառով ժամանակավորապես կսահմանափակվի մուտքը Ծիծեռնակաբերդ: Արտաքին գործերի նախարարությունն արդեն հաստատել է տարբեր երկրների, այդ թվում ՝ Ռուսաստանի, Լատինական Ամերիկայի և Եվրոպայի երկրների ավելի քան 10 պատվիրակությունների մասնակցությունը:
Քաղաքացիների սպասվող մեծ հոսքի հետ կապված փակ կլինեն նաև հուշահամալիր տանող որոշ ճանապարհներ, բայց միևնույն ժամանակ փակ ճանապարհներով կգործի երկու երթուղի քաղաքացիների համար: Ապրիլի 24-ի գիշերը մետրոն կաշխատի մինչև 01: 00-ն:
Միևնույն ժամանակ, հաշվի առնելով կորոնավիրուսի հետ կապված լարված իրավիճակը, Առողջապահության նախարարությունը կոչ է անում բարձրացնել զգոնությունը, պահպանել հակահամաճարակային նորմերը, հնարավորության դեպքում ՝ չստեղծել կուտակումներ, հետևել պաշտոնական տեղեկատվությանը, կրել դիմակ փակ և բաց տարածքներում, ունենալ ախտահանող միջոցներ և հնարավորինս պահպանել սոցիալական հեռավորություն:
Բոլոր միջոցառումների ավարտից հետո, ապրիլի 27-ին հուշահամալիրում տեղի կունենա ավանդական ծաղկահավաքը, ինչից հետո հավաքված ծաղկաթերթիկներից կպատրաստվի թուղթ շնորհակալագրեր ուղարկելու համար: