Գյուղատնտեսական գիտությունների դոկտոր Գուրգեն Եղիազարյանի կարծիքով, որպեսզի ոռոգման ջրերի կեսը չկորչի, ինչպես հիմա, անհրաժեշտ են ոռոգման ցանցերի հիմնանորոգում, նոր ջրամբարներ և, իհարկե, մելիորացիայի մասնագետներ, որոնք տեղերում գրեթե չկան։
Հայաստանի և Ղարաբաղի ջրային ռեսուրսների հարցը սկսեց ակտիվորեն քննարկվել 2020-ի նոյեմբերից հետո: Մամուլում սկսեցին հայտնվել զգացմունքային, բայց, ցավոք, միշտ չէ, որ կոմպետենտ հայտարարություններ են այն մասին, որ Հայաստանը կմնա առանց ջրի:
Ոչ ոք չի առարկում, որ դժվարություններն ավելացել են, բայց նախ պետք է հասկանալ, ինչպե՞ս ենք մենք ծախսում մեր ունեցած ջուրը: Արդյո՞ք այն չի անցնում հողը՝ բառիս բուն իմաստով։ Այս հարցերն է բարձրացնում Հայաստանի ազգային ագրարային համալսարանի ջրային ռեսուրսների կառավարման ամբիոնի վարիչ, գյուղատնտեսական գիտությունների դոկտոր Գուրգեն Եղիազարյանը:
Ջուրը՝ հողին
Հայաստանի ոռոգման համակարգում շատ ջրանցքներ անցնում են անմիջապես հողաշեն ակոսներով: Բնականաբար, ջրի զգալի մասը ճանապարհին ներծծվում է հողի մեջ, հատկապես ամռանը, երբ հողը չոր է: Սկսենք նրանից, որ նույնիսկ չենք խոսում ամենուր կաթիլային ոռոգում տեղադրելու մասին: Հիմա կարելի է առնվազն անցկացնել պոլիմերային խողովակներ կամ կառուցել բետոնե ջրատարներ:
Խոշոր ջրանցքների վրա այդպիսի ջրատարներ անցկացված են 75% -ով, այսինքն՝ հիմնական (անմիջապես գետերից կամ ջրամբարներից) և երկրորդային ջրանցքների վրա (մայր ջրանցքներից դեպի գյուղեր): Բայց մնացած 25% -ն այդքան էլ քիչ չէ, քանի որ տարեկան տասնյակ հազարավոր տոննա ջուր է անցնում մայր ջրանցքներով, որից մի հսկայական քանակ պարզապես ներծծվում է հողի մեջ։ Բայց նույնիսկ այնտեղ, որտեղ ջուրը հոսում է ջրհորդանների միջով, դրանք բոլորը չէ, որ սարքին վիճակում են. Տեղեր կան, որ մաշված են, ինչ-որ տեղ դիտավորյալ ծակվել են (ջուր գողանալու համար), իսկ որոշ վայրերում պարզապես գողացվել:
Գյուղերի ոռոգման համակարգերում իրավիճակն ավելի վատ է. այնտեղ բետոնե ջրատարները կազմում են ընդամենը 15-20%, մնացած մասն անցնում է հողային ակոսներով: Ամփոփելով այս ամենը՝ ոռոգման ջրի կորուստը հանրապետությունում, կոպիտ հաշվարկներով, հասնում են 50-55% -ի:
Կաթիլային ոռոգումը անգամներով նվազեցնում է ջրի սպառումը, բայց պահանջում է զգալի ծախսեր: Հետևաբար, մինչ այժմ միայն ունևոր ֆերմերները կարող են իրենց թույլ տա դրանք: Իհարկե հնարավոր է միավորվել մի քանի հարևանների հետ և այդպիսի համակարգ տեղադրել, բայց Հայաստանում գյուղացիները սովոր չեն համագործակցել, և մեծ անվստահությամբ են վերաբերվում ցանկացած նման առաջարկի: Հետևաբար, մինչ այժմ, կաթիլային եղանակով ոռոգվում է մոտ երեք հազար հեկտար միայն, կամ հանրապետության ոռոգվող հողերի 1.5% -ից մի փոքր պակաս:
Ճիշտ է, նրանց ծախսերն արագ փոխհատուցվում են, քանի որ նրանք խնայում են ջուրն՝ այն երկու-երեք անգամ քիչ օգտագործելով: Եթե, օրինակ, սովորական ոռոգման դեպքում խաղողի այգու մեկ հեկտարի համար տարեկան պահանջվում է մոտ 9 հազար խորանարդ մետր ջուր, ապա կաթիլային ոռոգման դեպքում ՝ ընդամենը 3,5 հազար: Եթե դա կարևոր է ոչ միայն գյուղացու գրպանի, այլև երկրի ջրային հաշվեկշռի համար, ապա պետությունը պետք է ամեն կերպ աջակցի նրանց, ովքեր ցանկանում են (միայնակ կամ հարևանների հետ) կաթիլային համակարգեր գնել և տեղադրել:
Ջրամբարներ
Խորհրդային Միության տարիներին Հայաստանում կառուցվել է մի քանի խոշոր ջրամբար: Հիմա պետք է շարունակել դրանք կառուցել, որպեսզի ջուրը բաժին հասնի ոչ թե հարևան, այլ մեր երկրի ֆերմերներին: Ովքեր ասում են, որ դա «անազնիվ է», կարող են կարդալ, թե ինչպես է Թուրքիան ջրամբարներ կառուցում Արաքսի վերին հոսանքներում, որպեսզի ավելի շատ ոռոգի իր սեփական հողերը և ավելի քիչ ջուր թողնի Հայաստանի Արարատյան դաշտավայրի համար:
Շեղվելով թեմայից՝ նշենք․ խորհրդային ժամանակներում սահմանները նշելիս Որոտան գետի ակունքը հայտնվել էր Քելբաջարի շրջանում, իսկ ստորին հոսանքը՝ Զանգելանի, սակայն հիմնական ջրահավաք ավազանը մնաց Զանգեզուրում, և Հայաստանը պատասխան կունենա, եթե Ադրբեջանը որոշի սկսել Ղարաբաղի «ջրային շրջափակումը»:
Վերադառնալով ջրամբարներին. խորհրդային տարիներից ի վեր հանրապետությունում մնացել է չորս անավարտ ջրամբար. Եղվարդի, Կապսի, Վեդիի և Մաստարայի: Եթե այս բոլոր օբյեկտների շինարարությունն ավարտվի, դրանք կարող են ավելացնել ոռոգման ջրի պաշարները շուրջ 200 միլիոն խորանարդ մետրով կամ 20%-ով: Բայց շինարարական աշխատանքները տարվում են միայն Վեդիի ջրամբարում:
Ներկայիս գների և ստանդարտների պայմաններում, ջրամբարի կառուցումը էժան չէ` $ 3-4 մեկ խորանարդ մետր տարողության համար, այսինքն, ընդհանուր առմամբ, անհրաժեշտ է հարյուր միլիոնավոր դոլար: Բայց այդ ծախսերն առանց չափազանցության կենսական նշանակություն ունեն: Եղիազարյանի և նրա գործընկերների կողմից դաշտային չափումների համաձայն, եթե նախկինում հուլիս-օգոստոս ամիսներին Արարատյան դաշտում մեկ հեկտարից օրական գոլորշիանում էր 50-60 տոննա ջուր, ապա այժմ՝ 80-90: Սա նշանակում է, որ ջրի ճիշտ օգտագործումը և պահպանումն կարևոր է, քան երբևէ: Բայց պակաս կարևոր չէ նաև, որ «չգոլորշիանան» ոլորտի մասնագետները, որոնցից կախված է այս ամենը:
Թույլ մի տվեք, որ գոլորշիանա
Եթե ջերմաստիճանը փոխվել է, պետք է հասկանաք, թե որ մարզերում և որքան: Անհրաժեշտ է որոշել, արդյո՞ք այժմ ավելի շատ ջուր է անհրաժեշտ, և եթե այո, ապա որ մշակաբույսերի համար, որ մարզերում, ինչ հողի վրա: Իմանալով սա հնարավոր կլինի ավելի ճիշտ օգտագործել ջուրը և ստանալ լավագույն բերքը, շեշտում է Եղիազարյանը:
Ցավոք, մինչ այժմ երկրի իշխանությունները (ինչպես նախկին, այնպես էլ ներկա) գիտնականների առջև նման խնդիր չեն դնում, չնայած տասնյակ հազարավոր գյուղացիական ընտանիքների կենսամակարդակը և ամբողջ երկրի սննդի անվտանգությունն ուղղակիորեն կախված են դրանից:
Առանց մասնագետների հնարավոր չէ լուծել մեկ այլ կարևոր խնդիր` կոնկրետ գյուղերի ոռոգման պլանները: Ի պատասխան «պլանը վատ բան է» ոճի առարկություններին, Եղիազարյանի օգնությամբ բերենք կոնկրետ օրինակ։ Պատկերացրեք 100 հա հողամաս, որը բաժանված է 50-100 ֆերմերների միջև: Մեկը լոբի է տնկել, մեկը ՝ լոլիկ, մյուսն էլ ծիրանի այգի ունի։ Ո՞վ է պետք ավելի շուտ ջուր ստանա, իսկ ո՞վ` ավելի ուշ: Մասնագետի համար պատասխանը պարզ է՝ ծիրանի ծառերը կարող են մի քանի օր դիմանալ, իսկ լոբին կչորանա: «Բանն էլ հենց նրանում է, որ մասնագետին հասկանալի է, բայց որտե՞ղ են նրանք», - հարցնում է Եղիազարյանը:
Տեսականորեն նրանք պետք է լինեն ջրօգտագործողների ընկերություններում․ այս ձևաչափը հաստատվել է սեփականաշնորհումից հետո ոռոգման համակարգերի կառավարման համար: Ձևականորեն դրանք ֆերմերների կոլեկտիվ սեփականություն են հանդիսանում։ Իրականում, տարիների ընթացքում դրանք վերածվել են «իրենց մարդկանց» համար տեղի և ազդեցության գործիքի՝ ըդհուպ մինչև քաղաքական («կա՛մ քվեարկիր մեր ասած թեկնածուի օգտին, կա՛մ ընդմիշտ կչորանաս»): Հետևաբար, արի ու տես, որ մասնագետների փոխարեն կան «ճիշտ մարդիկ», ովքեր գործը չգիտեն և ոչ մի բանի համար պատասխանատու չեն:
«Թող պետությունն ինձ ասի. «Մասնագետներ տուր, Եղիազարյան, որ դաշտերն առանց ջրի չմնան: Եթե ինչ-որ բան սխալ անեն՝ դու ես պատասխանատու, դու ես սովորեցրել նրանց»: Ես համաձայն եմ, չեմ վախենում պատասխանատվությունից: Եվ այդ ժամանակ ուսանողները կհասկանան, որ իրենք հենց այնպես չեն սովորում, որ իրենց գիտելիքները պետք են երկրին», - շեշտւմ է դասախոսը։
Գյուղատնտեսները պետք են նաև ցերեկային և գիշերային ոռոգումը հաշվարկելու համար։ Գիշերային ոռոգման ժամանակ բույսն ավելի քիչ ջուր է գոլորշիացնում, քան ցերեկը, և ավելի քիչ է ենթարկվում այսպես կոչված տրասպիրացիոն սթրեսի, երբ բույսը և՛ ջուր է գոլորշիացնում, և՛ ստանում: Նման մասնագետների առկայության դեպքում հնարավոր կլինի օգտագործել նաև գետերի գիշերային հոսքը (չէ՞ որ նույն Արաքսով գիշերն էլ է ջուր հոսում):
Եվ, հետևաբար…
Խորհրդային Հայաստանում շատ ավելի շատ գյուղատնտեսական նշանակության հողեր կային, քան հիմա: Նախ, որովհետև պետական ծրագիր կար, և կոլտնտեսությունները կարող էին աշխատել՝ չմտածելով բերքի իրացման մասին։ Երկրորդ, միշտ հարց է առաջացել, թե ո՞ր հանրապետությունն է ավելի շատ ջրային ռեսուրսների կարիք ունի, Հայաստանը թե Ադրբեջանը, ո՞ւր են հոսում Հայաստանի գետերի մի մասը․ Արփա (Նախիջևան), Աղստև և այլն: Յակով Զարոբյանի կամ Կարեն Դեմիրճյանի նման ղեկավարները չէին սպասում, որ հարցն ինքնուրույն կլուծվի, այլ աշխատում էին այդ ուղղությամբ, ավելացնելով ցանքատարածությունները:
«Համարենք, որ մենք այժմ ունենք շուկայական տնտեսություն: Բայց սա չի նշանակում, որ աշխատելու կարիք չկա: Հիմա դա անհրաժեշտ է ավելի քան երբևէ: Այգիները, խաղողի այգիները և բազմամյա մշակաբույսերը միասին զբաղեցնում են ընդամենը 35 հազար հա: Եթե ուզում ենք դրանք հասցնել 150 հազարի, ապա պետք է շարժվենք դեպի այս նպատակը », - ասում է Եղիազարյանը:
Բայց ո՛չ գեղեցիկ շնորհանդեսի ժամանակ, ո՛չ էլ բարձրաձայն հանրահավաքում հարցը չի լուծվի, այն կարող են լուժել միայն մասնագետները: